Ҫурла уйӑхне каҫнӑран Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн иртнӗ уйӑхри ӗҫне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Ҫитӗнӳсене илес пулсан — Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче мӑшӑрсен йышӗ 490 пине ҫитрӗ (+35 009). Тепӗр май каласан, 500 пин мӑшӑрччен нумаях юлмарӗ! Эпир малтанах палӑртса хунӑччӗ: ку кӑтартӑва ҫурмиллиона ҫитернӗ хыҫҫӑн вӗсене Яндекса парӑпӑр, ҫапла май Яндекс.Тӑлмачри куҫару тата та лайӑхланмалла.

Сӑмах май, эпир хамӑрӑн тӑлмача та, http://translate.chv.su адреспа вырнаҫнӑскерне, ҫӗнетрӗмӗр. Халӗ вӑл 400 пин мӑшӑр ҫинче вӗрентнипе ӗҫлет. Маларах чӑвашла-вырӑсла моделе ҫӗнетсеччӗ, икӗ кун каялла вара вырӑсла-чӑвашлине ҫӗнӗлле вӗрентрӗмӗр. Енчен те унччен BLEU кӑтарту 32,54 пулнӑ пулсан, хальхинче ӑна 33,8 таран хӑпартрӑмӑр (малалла ӑна хӑпартма питӗ йывӑр. Калӑпӑр, тепӗр ҫавӑн чухлех ӳстерех тесен, сахалран та пӗр 200 пин мӑшӑр хатӗрлемелле (халь эпир +150К хушрӑмӑр)...).

Иртнӗ уйӑхра эпир Владимир Короленкон «Чӗлхесӗр» калавне, Марк Твенӑн «Гекльберри Финн темтепӗр курса ҫӳрени» повеҫне, Рувим Фраерманӑн «Динго йытӑ е пӗрремӗш юрату ҫинчен» повеҫне, Михаил Алексеевӑн «Ҫӑкӑртан Асли ҫук» хайлавне тата ыттисене мӑшӑрларӑмӑр.

Малалла...

Станислав Убасси журналист Фейсбукра кӑсӑклӑ пӗр темӑна хускатнӑ. Вӑл шухӑшланӑ тӑрӑх, Чӑваш Енри ача пахчисенче манкуртсене ӳстереҫҫӗ.

«Ача-пӑча пахчисенче (садиксенче) чӑваш чӗлхи ҫук!

Ҫавна пула чӑваш ачана пӗчӗкрен манкурт пулма вӗрентеҫҫӗ.

Ирӗксӗрех ашшӗ-амӑшсем те хӑйсен ачӑрсене садиксене ярас умӗн вӗсемпе вырӑсла кӑна калаҫаҫӗ. Мӗншӗн?

Мӗншӗн тесен анчах калаҫма пуҫланӑ ачана ҫав «вырӑс садике» кайма хатӗрлемелле-ҫке! Калаҫма-ӑнланма пӗлмен ача (паллӑ, вырӑсла ) садикре пулмалла мар!

Вара ҫав ача чӑваш чӗлхине тӑван чӗлхе тесе йышӑнмасть!!!» — — пӗтӗмлетнӗ Станислав Убасси.

Поста вӑл Чӑваш Енри профессионал ҫыравҫӑсен ушкӑнне икӗ чӗлхепе: вырӑсла тата чӑвашла — вырнаҫтарнӑ.

Нумай пулмасть эпир «Ҫыравҫӑ тӑван чӗлхене хӳтӗленӗшӗн айӑпа кӗнӗ» хыпара вырнаҫтарнӑччӗ, унта «Московский комсомолец» сайт ҫак ыйту тавра хатӗрленӗ материала тишкернӗччӗ. Статьяна Ҫемен Элкер ҫырнӑ ҫырусене тӗпе хурса хатӗрленӗ, ҫавна май эпир ку икӗ ҫырупа сире те паллаштарас терӗмӗр. Хӑй ҫырӑвӗсене эсир Ҫемен Элкер ҫырнӑ хайлавсен пуххинче, «Хурапа шурӑ» ят панӑ кӗнекере (1994 ҫ.) тупма пултаратӑр (412–424 стр.).

Чӑваш халӑх поэчӗ Ҫемен Элкер С.М. Ислюков патне янӑ ҫырусем

1.

Многоуважаемый Семен Матвеевич!

Нет надобности говорить Вам о значении ленинской национальной политики, являющимся мощным фактором в деле установления дружбы между народами. По этому вопросу Вы сами можете поучить людей очень многому. Я прямо начну с того, что явно бросается в глаза в области соблюдения принципов ленинской национальной политики в нашей Чувашской АССР.

Уважение языков всех народов является одним из главных устоев ленинской национальной политики.

Малалла...

Волков Михаил Константинович

Ӗнер ҫанталӑк сасартӑк улшӑнчӗ. Шартарса пӑхакан хӗвел ҫухалчӗ те, шарласа ҫумӑр ҫума пуҫларӗ. Ҫавӑнпа пӗрлех усал хыпар ҫитрӗ: Михаил Константинович Волков куҫне хупнӑ иккен.

Пӗр ӳстермесӗрех ун пирки ҫапла калама пулать: ҫутта кӑларакан. Унӑн пӗтӗм ӗмӗрӗ ҫутӗҫӗнче иртрӗ. Малтан Михаил Константинович ачасене тӑван чӗлхене тата вырӑс чӗлхине вӗрентнӗ, шкул директорӗнче тата роно инспекторӗнче вӑй хунӑ. Унтан чӗрӗк ӗмӗр хушши Раҫҫей Федерацийӗн ҫутӗҫ министерствин наци шкулӗсен ӑслӑлӑх тӗпчев институчӗн Чӑваш лабораторийӗнче ӗҫлерӗ. Вунпилӗк ҫула яхӑн ҫак учреждение ӑнӑҫлӑ ертсе пычӗ, ӑна «лаборатори» статусӗнчен «филиал» шайне ҫитерчӗ. Пӗччен тата ытти авторсемпе нумай-нумай вӗренӳ кӗнеки тата вӗрентӳ программи хатӗрлесе пачӗ. Вӗсен йышӗнче: «Чӑваш букварӗ», чӑваш шкулӗнчи I-IV классенче вӗренмелли «Вырӑс чӗлхи учебникӗ», букварь умӗнхи вӗрентӳ кӗнеки, букварь хыҫҫӑнхи «Тӑван чӗлхе», «Чӑваш чӗлхине иккӗмӗшле е ютла вӗрентессин меслетлӗхӗ».

Тӗрлӗ шайри пуҫлӑхсене унпа хутшӑнма ҫӑмӑл пулман. Никамран та шикленсе тӑмастчӗ, сӑмахне тӳррӗн калатчӗ, тӑван чӗлхене тата йӑлана кӗнӗ орфографие ҫине тӑрса хӳтӗлетчӗ.

Малалла...

Иртнӗ уйӑхра, ҫӗртмере, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн пайташӗсем пурӗ 35 пин те 149 мӑшӑр хатӗрленӗ. Ку кӑтарту иртнӗ уйӑхринчен пӗчӗкрех пулин те (ҫу уйӑхӗнче 37 пин ытла турӑмӑр) ҫавах та сахалах мар. Тем тесен те хальхи вӑхӑтра пирӗн 455 пин мӑшӑр пур теме май пур.

Иртнӗ уйӑхра пирӗн корпус ҫак хайлавсемпе пуянланчӗ: Жюль Вернӑн «Грант капитан ачисемпе» (сӑмах май тӗнче тетелӗнче вырӑсла куҫару темиҫе те пур, пире вара вӑрҫӑччен тухни кирлӗччӗ — тавах Турра, ӑна тупма пултартӑмӑр, ҫавна май мӑшӑрлас ӗҫ хӑвӑрт пулчӗ), Николай Островскийӗн «Хурҫӑ мӗнле хӗрнипе», тата ытти хайлавсемпе. Унсӑр пуҫне тепӗр пысӑк ӗҫ те тӑвайрӑмӑр: тинех хамӑрӑн тӑлмачӑн серверне йӗркелесе ҫитерме май тупрӑмӑр. Ку ӗҫ валли, паллах, тӑкакланма та тиврӗ — 60 пин патнелле пӗтертӗмӗр. Халӗ вара вӑл пирӗн Rizen3800X процессорпа, 32 гигабайт асӑмпа ӗҫлет.

Малалли тӗллевсем те пирӗн пысӑках. Сӑмахран, хамӑрӑн куҫаруҫӑна бета-версине ҫитересси, хальхи уйӑхра та иртнӗ уйӑхринчен сахалтарах мар мӑшӑр тӑвасси. Кун валли пӗтӗмпех пур пирӗн: черетре Марк Твенӑн «Гекльберри Финн темтепӗр курса ҫӳрени», Рувим Фраерманӑн «Динго йытӑ е пӗрремӗш юрату ҫинчен» хайлавӗсем тӑраҫҫӗ.

Малалла...

Кӑшӑлвирус алхасма пуҫланине пула килте ларма тивнӗ чухне эпир «Антон Чехов чӑвашла» ӑмӑрту пуҫартӑмӑр. Халӗ ӗнтӗ ӑна пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ.

Пурӗ ҫичӗ куҫару ярса пачӗҫ (ярса панӑ вӑхӑтпа):

• Алексей Леонтьев — «Мунчара» (В бане);

• Тимӗркке — «Чунне уҫни, е Оля, Женя, Зоя» (Исповедь, или Оля, Женя, Зоя);

• Алина Иванова — «Тӑван кӗтесре» (В родном углу);

• Светлана Трофимова — «Кӳршӗсем» (Соседи);

• Альбина Кыран — «75000»;

• Александр Михайлов — «Идеалист асаилӗвӗсенчен» (Из воспоминаний идеалиста);

• Ишук Тавраш — «Кӑшкӑру палли» (Восклицательный знак).

Хаклав ӗҫне тӑваттӑн хутшӑнтӑмӑр: Арсений Тарасов, Борис Чиндыков, Валери Туркай тата Чӑваш халӑх сайчӗн тӗп редакторӗ Аҫтахар Плотников.

Пурин хаклавне те пӗрлештернӗ хыҫҫӑн малти вырӑна ҫак куҫарусем тухрӗҫ:

1-мӗш вырӑн: Тимӗркке — «Чунне уҫни, е Оля, Женя, Зоя» (ӑна 3000 тенкӗпе хавхалантарӑпӑр);

2-мӗш вырӑн: Алексей Леонтьев — «Мунчара» (2000 тенкӗпе);

3-мӗш вырӑн: Александр Михайлов — «Идеалист асаилӗвӗсенчен» (1 пин тенкӗпе).

Хаклавпа туллин кунта паллашма пулать.

Малалла...

Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

«Вӑрман хӑртрӑм...» «Эх тур-тур, ҫав усал ҫын кашнинех сӑмахӗпе хӑртать ӗнте…»

Хӑртрӑм, хӑртать — пурте вӗсем хӑрт сӑмахран пулса кайнӑ.

Хӑрт — пысӑк пуртӑ, ҫар пуртти, унпа вӑрман касма та, йывӑҫ кӑклама та лайӑх пулнӑ. Хӑртпа вӑрман кӑкланине хӑртни тесе каланӑ. Этеме сӑмахпа хӑртни — ҫивчӗ тимӗрпе касса татнӑ пекех калани.

Епле хитре чӗлхе! Сӑнарлӑх — кашни утӑмрах...

Хушса калани. Ашмарин хатӗрленӗ сӑмах пуххине е Скворцов редакциленӗ чӑвашла вырӑсла словаре пӑхсан, эпир чӑн та «хӑрт» сӑмаха тупатпӑр. Юлашкине вара Ашмарин словарӗнченех кӗнӗ пулас — ним улшӑнусӑр. Словарьте ӑна «секира», «алебарда», «сабля», «шашка», «сабля» сӑмахсемпе куҫарма сӗнеҫҫӗ.

Ҫавах та каласа хӑвармалли пурах: Ашмарин унсӑр пухне «хӑртӑ» вариантне те кӗртнӗ — кунта вара тӗплӗрех ӑнлантарса панӑ: «обоюдоострый топор, употреблявшийся в битвах»; «палка с топориком на конце».

Малалла...

«Антон Чехов чӑвашла» литература ӑмӑртӑвне (эпир ӑна чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш мӑшӑрӗсен йышне ӳстерес тӗллевпе йӗркелерӗмӗр) хаклама вӑхӑт ҫитрӗ. Пурӗ ҫак конкурса 7 куҫару ярса пачӗҫ. Ӑмӑртӑва Антон Чеховӑн ҫак хайлавӗсем хутшӑнӗҫ:

• 75000;

• Идеалист асаилӗвӗсенчен (Из воспоминаний идеалиста);

• Кӑшкӑру палли (Восклицательный знак);

• Кӳршӗсем (Соседи);

• Мунчара (В бане);

• Тӑван кӗтесре (В родном углу);

• Чунне уҫни, е Оля, Женя, Зоя (Исповедь, или Оля, Женя, Зоя).

Хаклакансен йышӗнче паллӑ ҫыравҫӑсем пулӗҫ: Валери Туркай (хӑй вӑхӑтӗнче вӑл Антон Чеховӑн калавӗсене куҫарса кӗнеке те кӑларнӑ); Борис Чиндыков («Чувашский рассказ» куҫарусен пуххине хатӗрлесеччӗ), Арсений Тарасов. Тӑваттӑмӗш хаклавҫи вара — Чӑваш халӑх сайчӗн тӗп редакторӗ, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ертӳҫи — Николай (Аҫтахар) Плотников.

Аса илтеретпӗр, мала тухнисене эпир пӗчӗк парнесемпе тивӗҫтерӗпӗр: 1-мӗш вырӑншӑн 3 пин тенкӗ, 2-мӗш вырӑншӑн — 2 пин тенкӗ, 3-мӗшшӗн — 1 пин тенкӗ. Кунашкал литература ӑмӑртӑвӗ пирки пӗлнӗ хыҫҫӑн Валери Туркай та хӑй енчен парнесен пуххине пуянлатас терӗ, ҫӗнтерӳҫӗсене хӑйӗн ятӗнчен те парнесем пама шантарчӗ.

Малалла...

Хальхи вӑхӑтра Чӑваш Республикинче чӑваш чӗлхине сыхласа хӑвармалли, вӗренмелли тата аталантармалли патшалӑх программине хатӗрлеҫҫӗ. Ку вӑхӑт тӗлне хатӗрленӗ программӑн проекчӗпе кунта паллашма пулать.

Чӑваш чӗлхине сыхласа хӑварас, тӗпчес тата аталантарас тӗллевпе хатӗрленӗ патшалӑх программишӗн вӗренӳпе ҫамрӑксен политикин министерстви яваплӑ пулӗ. Ытти министерствӑсем те айккинче тӑмӗҫ — вӗсем ҫак программӑна пурнӑҫа кӗртме пулӑшӗҫ. Программӑн тӗп тӗллевӗсем: информаципе ҫыхӑну уҫлӑхӗнче чӑваш чӗлхи валли тулли условисем туса парасси, чӑвашла вӗрентмелли системӑна ҫӗнетесси, халӑх хушшинче чӑваш чӗлхипе кӑсӑкланассине ҫӗклесси, чӑваш йышлӑ пурӑнакан ытти тӑрӑхсенче чӗлхине упраса хӑварса аталантарма пулӑшасси тата ытти те. Программӑна 2021–25 ҫулсем хушшинче пурнӑҫа кӗртме тӗллев тарлаҫҫӗ.

Енчен те сирӗн ҫак программӑра мӗн те пулин курас килет пулсан, сирӗн сӗнӳсем пур пулсан — Чӑваш Республикин вӗренӳ министерстви (Программӑна калӑплама шаннӑ учреждени) вӗсене кӗтет.

Малалла...

Акӑ, Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ҫу уйӑхӗнчи ӗҫне те хак пама вӑхӑт ҫитрӗ. Пысӑках ҫитӗнӳсем тума май килмерӗ пулин те иртнӗ уйӑхри кӑтартуран иртме май килчӗ-килчех. Иртнӗ уйӑхра пирӗн лаборатори пурӗ 37 014 ҫӗнӗ мӑшӑр хатӗрлеме пултарчӗ.

Тен, ку кӑтарту пысӑкрах та пулӗ пулӗччӗ, анчах та кӑшӑлвирус ӗҫлеме чӑрмантарни ҫав-ҫавах пирӗн ӗҫре те палӑрчӗ. Ҫавах та, наци вулавӑшӗ ӗҫлеменнине пула кӗнекесем тупма йывӑрланчӗ пулин те эпир вӗсене тупкаларӑмӑр — ҫапла май кӑтартусем те пӗчӗкех пулмарӗҫ.

Кӑшӑлвируса пула каннӑ вӑхӑтра пирӗн алла ытларах енӗпе Аркадий Гайдарпа Иван Тургенев хайлавӗсем лекрӗҫ. Аркадий Петрович хӑйӗн повеҫӗсене сыпӑксем ҫине пайлама юратманни пирӗн ӗҫе кӑшт йывӑрлатрӗ ҫав: калӑпӑшлӑ хайлавсене мӑшӑрлама ҫӑмӑлах мар. Ҫавах та ку ӗҫе эпир турӑмӑрах — «Параппанҫӑ кун-ҫулӗ», «Тимурпа унӑн команди» паянхи куна илсен мӑшӑрланнӑ. Хальхи вӑхӑтра «Вӑрҫӑ секречӗ» мӑшӑрланать (унта 3 пин ытла пуплевӗш).

Наци вулавӑшӗ майӗпен ӗҫлеме пуҫланине кура эпир те ҫӗнӗ кӗнекесемпе ӗҫлеме пуҫларӑмӑр. Пирӗн умра халь Николай Островскийӗн «Хурҫӑ мӗнле хӗрнӗ» тата «Тӑвӑлпа ҫуралнисем» хайлавӗсем, Иван Тургеневӑн «Умӗн» тата «Ҫурхи шывсем» кӗнекисем выртаҫҫӗ.

Малалла...